بررسی سیستم‌های صوتی سینمایی: از Dolby تا DTS و فراتر از آن

در تجربه تماشای فیلم، صدا به اندازه تصویر اهمیت دارد. صدای سه‌بعدی، دقیق و فراگیر می‌تواند به مخاطب این حس را بدهد که واقعاً درون داستان حضور دارد. سیستم‌های صوتی مختلفی برای سینماها توسعه یافته‌اند تا این تجربه را ارتقا دهند. این مقاله به بررسی فنی، تاریخی و تحلیلی مهم‌ترین این سیستم‌ها می‌پردازد.

1️⃣ Dolby Laboratories

▪️ Dolby Digital (AC-3)

• معرفی: معرفی شده در سال 1992.
• کانال‌ها:1 کانال (چپ، راست، مرکز، عقب چپ، عقب راست + ساب‌ووفر).
• رمزنگاری: فشرده‌سازی با اتلاف (Lossy).
• کاربرد: استاندارد سینمای خانگی و سینمای دیجیتال برای سال‌ها.

▪️ Dolby Digital Plus / Dolby TrueHD

• TrueHD: فرمت بدون اتلاف، مخصوص Blu-ray و برخی سینماهای پیشرفته.

▪️ Dolby Atmos

• معرفی: سال 2012 توسط Pixar و Dolby.
• ویژگی خاص: صدای مبتنی بر آبجکت (object-based) به جای کانال‌محور.
• تعداد کانال: پشتیبانی از بیش از 100 آبجکت صوتی.
• بلندگوها: بلندگوهای سقفی برای ایجاد بُعد ارتفاعی.
• قابلیت تطبیق: در سینما، سیستم خانگی، موبایل، هدفون و واقعیت مجازی.
• پخش در سالن‌ها: نیازمند سیستم پخش خاص با پروسسور Atmos و بلندگوهای خاص سقفی.

2️⃣ DTS (Digital Theater Systems)

▪️ DTS Digital Surround

• معرفی: در سال 1993 با فیلم Jurassic Park.
• رمزنگاری: فشرده‌سازی کمتر نسبت به Dolby Digital.
• کیفیت صدا: صدای شفاف‌تر با نرخ بیت بالاتر.
• کانال‌ها:1 تا 11.1 در نسخه‌های پیشرفته‌تر.
• ویژگی: ذخیره صوت به‌صورت جداگانه از تصویر (روی CD-ROM یا فایل جدا).

▪️ DTS:X

• مشابه Dolby Atmos: پشتیبانی از صدای مبتنی بر آبجکت.
• مزیت: انعطاف بیشتر در چینش بلندگوها (speaker layout agnostic).
• کاربرد: سینماها، خانگی، و سیستم‌های پخش جریان.

3️⃣ SDDS (Sony Dynamic Digital Sound)

• توسعه‌دهنده: Sony Pictures.
• معرفی:
• کانال‌ها: تا 8 کانال (شامل Left Center و Right Center).
• ویژگی: چاپ اطلاعات صدا روی کناره‌های فیلم 35 میلی‌متری.
• ضعف: کمتر پذیرفته شده؛ هزینه زیاد، نیاز به تجهیزات خاص.
• امروزه: در حال منسوخ شدن در مقابل Dolby و

4️⃣ Auro-3D

• توسعه‌دهنده: Auro Technologies (بلژیک).
• کانال‌ها:1 / 11.1 / 13.1.
• ویژگی: افزودن لایه ارتفاعی به سیستم‌های صوتی سنتی.
• تفاوت با Atmos: Auro بیشتر کانال‌محور است تا object-based.
• پشتیبانی: محدود به برخی سالن‌ها و فیلم‌ها (اغلب در اروپا و هند).

5️⃣ IMAX Sound

• اختصاصی IMAX: سیستم اختصاصی صوتی با پردازش داخلی.
• ویژگی: مهندسی شده برای فضای خاص سالن‌های
• قابلیت: ترکیب صدا با تصویر بزرگ و منحنی

6️⃣ THX (Tomlinson Holman’s eXperiment)

• توسعه‌دهنده: Lucasfilm (1983).
• ماهیت: برخلاف Dolby یا DTS، یک فرمت صوتی نیست بلکه یک استاندارد و سیستم تأیید کیفیت برای سالن‌های سینما، سیستم‌های صوتی خانگی و تجهیزات صوتی است.
• کار اصلی:
  • اطمینان از بازتولید صدا و تصویر مطابق با آنچه طراحان فیلم در استودیو شنیده و دیده‌اند.
  • کنترل دقیق آکوستیک سالن، چیدمان بلندگوها و کالیبراسیون سیستم.
• ویژگی‌ها:
  • تضمین حداقل نویز، اعوجاج و اکو.
  • پخش یکنواخت صدا در تمام نقاط سالن.
  • آزمون‌های سخت‌گیرانه برای تأیید تجهیزات (آمپلی‌فایر، پروژکتور، بلندگو و …)
• آیا فرمت صوتی اختصاصی دارد؟
  • خیر. THX می‌تواند Dolby، DTS یا حتی SDDS را پخش کند، اما محیط را به گونه‌ای استانداردسازی می‌کند که خروجی نهایی دقیق باشد.
• کاربرد امروز:
  • سالن‌های سینمای ممتاز، برخی لپ‌تاپ‌ها و کارت‌های صوتی (برندینگ)، سیستم‌های صوتی حرفه‌ای.

آیا فرمت‌ها با همه سینماها سازگارند؟

مقایسه فنی

ذخیره‌سازی صدا در فیلم 35 م‎م

در فیلم 35 میلی‌متری سنتی، صدا به‌صورت فیزیکی روی نوار فیلم ذخیره می‌شد و چند روش اصلی وجود داشت:

1. صدا به‌صورت اپتیکال (Optical Soundtrack)

• یک نوار صوتی نوری کنار فریم‌های تصویر قرار داشت.
• شدت نور این نوار متغیر بود و پروژکتور هنگام نمایش، نور را از این مسیر عبور می‌داد و یک سلول فتوالکتریک آن را به سیگنال الکتریکی و سپس به صدا تبدیل می‌کرد.
• دو نوع اصلی:
  • Variable Area: تغییر پهنای خطوط.
  • Variable Density: تغییر شفافیت.
• کیفیت محدود و نویز بالا، اما پایدار و ارزان.

2. صدا به‌صورت مغناطیسی (Magnetic Sound)

• شبیه به نوار کاست: یک لایه مغناطیسی روی لبه فیلم اعمال می‌شد.
• کیفیت بالاتر نسبت به اپتیکال، اما:
  • هزینه تولید بیشتر،
  • حساسیت به فرسایش و آسیب،
  • تجهیزات سنگین‌تر.

3. فرمت‌های دیجیتال روی فیلم 35mm

دهه 1990 شرکت‌ها سیستم‌های دیجیتال اضافه کردند:

• Dolby Digital: بین سوراخ‌های پرفوریشن ذخیره می‌شد (پترن مربعی مشکی بین فریم‌ها).
• DTS: روی فیلم فقط یک کد زمان (timecode) چاپ می‌شد و صدای دیجیتال روی CD-ROM جداگانه پخش می‌گردید.
• SDDS (Sony): روی حاشیه بیرونی فیلم ذخیره می‌شد (لبه بیرونی و داخلی).

ذخیره‌سازی صدا در سینمای دیجیتال

تمام محتوا به‌صورت فایل دیجیتال در قالب DCP (Digital Cinema Package) پخش می‌شود.

• صدا در قالب کدک‌های استاندارد ذخیره می‌شود (مثلاً PCM بدون فشرده‌سازی یا فرمت‌های چندکاناله پیشرفته مثل Dolby Atmos).
• به‌جای محدودیت مکانیکی فیلم، اکنون بیت‌ریت بسیار بالاتر و کیفیت صدای 24bit / 48kHz یا حتی 96kHz وجود دارد.
• توزیع از طریق هارد، سرور یا شبکه انجام می‌شود و پخش‌کننده (Cinema Server) فایل را رمزگشایی می‌کند.

نتیجه‌گیری

اگر سالن سینمایی قصد دارد به‌روزترین و جذاب‌ترین تجربه صوتی را ارائه دهد، Dolby Atmos و DTS:X بهترین گزینه‌ها هستند. برای سالن‌های کوچک‌تر یا پخش خانگی، نسخه‌های فشرده‌شده‌تر Dolby و DTS کفایت می‌کنند. Auro-3D گزینه‌ای خلاقانه اما کمتر رایج است، و SDDS دیگر جایگاه چندانی در صنعت ندارد.